2. Không gian văn hóa cảm động – Ngày Lễ lớn của dân tộc, 2/9/1945.

Chúng tôi cố vận động nhân dân đi thật đông. Đoàn thể nào vận động đối tượng đó. Ai cũng náo nức, mong thấy Cụ Hồ. Ngày 2/9/1945, các cửa hiệu hầu hết đóng cửa, mọi người rầm rập kéo về Quảng trường Ba Đình. Phụ nữ ngoại thành áo nâu, quần đen, chít khăn mỏ quạ. Phụ nữ nội thành áo dài, quần trắng. Thanh niên sơ mi cộc tay, quần soóc. Công nhân quần áo xanh, các đoàn tu sỹ mặc áo đen, khăn trắng, các nhà sư thì mặc áo nâu, áo cà sa vàng. Đội quân ở chiến khu về quần áo nâu chàm. Tự vệ Hà Nội mũ ca lô xanh, phù hiệu vuông,…Tôi ở đoàn phụ nữ Liên khu I, áo dài quần trắng, đi giày ba ta, tay cầm gậy để giữ trật tự.

Đoàn chúng tôi ngay hàng đầu, nên khi cần người lên kỳ đài kéo cờ là mọi người giục: “Lê Thi lên đi”. Người thứ hai là một chị du kích người Tày, áo chàm, quần bó cạp. Cả hai không quen nhau, cùng hồi hộp, lo lắng kéo cờ. Khi bài Tiến quân ca kết thúc, cũng là lúc lá cờ tới đỉnh, tung bay lồng lộng trong nắng vàng tháng 8, khi đó chúng tôi mới nhìn nhau vui sướng, thở phào nhẹ nhõm.

Đây là lần đầu tiên tôi được ở gần Cụ Hồ, được nghe giọng Bác “Tôi nói đồng bào nghe rõ không?” Mắt tôi rưng rưng khi nghe Cụ đọc bản Tuyên ngôn Độc lập. Sau buổi lễ, chúng tôi chia tay nhau, không ai biết tên ai. Mãi đến năm 1989, qua Báo Quân đội nhân dân chúng tôi mới được gặp lại và mới biết tên chị du kích người Tày năm xưa là chị Đàm Thị Loan, vợ Đại tướng Hoàng Văn Thái.

3. Những không gian văn hóa mới, từ 2/9/1945 đến 19/12/1946.

Vào thời gian này tôi vừa là Hội trưởng Hội Phụ nữ cứu quốc khu Hoàn Kiếm, vừa tham gia Đoàn thanh niên, đội Tự vệ chiến đấu, đội Tuyên truyền xung phong. Việc gì tôi cũng làm, từ vận động quần chúng biểu tình “biểu dương lực lượng” nhân dịp phái đoàn Mỹ thay mặt Đồng Minh nhận thư đầu hàng của phát xít Nhật đến kêu gọi thanh niên Nam tiến, chiến đấu cùng đồng bào miền Nam. Rất nhiều buổi tiễn đưa thanh niên nam, nữ Nam tiến đã diễn ra tại ga Hàng Cỏ.

Chúng tôi tuyên truyền chủ trương Đại đoàn kết của Bác Hồ, khuyên nhân dân bình tĩnh, đặc biệt là với quân Tàu Tưởng, không nghe các đảng phái phản động. Những cuộc nói chuyện được tổ chức ở các rạp hát Olympia (Hồng Hà), Philamonique (Bờ Hồ), Palace (Hàng Khay),… Đến 1/1/1946 là ngày thành lập Chính phủ Liên hiệp lâm thời, lại hướng dẫn người dân đi bầu cử và giải thích vì sao phải dành 80 ghế không qua bầu cử cho các đảng phái khác, vừa nói để đồng bào hiểu là Đảng nói giải tán nhưng Bác Hồ, ông Phạm Văn Đồng, ông Võ Nguyên Giáp,… vẫn lãnh đạo Chính phủ.

Ngày 6/1/1946, lần đầu tiên người dân được cầm lá phiếu đi bầu Quốc hội, và sau đó thông qua bản Hiến pháp đầu tiên của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Tôi may mắn hơn nhiều anh chị em vì vừa đủ tuổi được bỏ phiếu Quốc hội khóa I, nhưng ngay ở Hà Nội ngày ấy cũng còn nhiều người chưa biết đọc, biết viết. Tôi phải đọc giúp và ai nấy đều chọn người đầu tiên để bỏ phiếu là Bác Hồ.

Trong cuộc mít tinh trước nhà hát Lớn thành phố, Bác đã giải thích về chủ trương ký Hiệp định và đã phải giơ tay thề: “Tôi thề không bao giờ bán nước”. Chúng tôi ôm nhau khóc vì lòng kính yêu Bác, vì sự tin tưởng tuyệt đối dành cho Người. Nghe Bác thề, vừa đau lòng, vừa căm giận bọn phản động nói láo. Đây cũng là một kỷ niệm – một không gian văn hóa khó quên trong cuộc đời tôi.

Phong trào Tuần lễ vàng bắt đầu từ tháng 9/1945. Liên khu I có nhiều nhà giàu có ở các phố Hàng Bông, Hàng Gai, Hàng Đào, Hàng Ngang… nên chúng tôi tích cực kêu gọi đóng góp tiền, vàng bạc cho Quỹ Cứu quốc – Kiến quốc. Bản thân tôi cũng ủng hộ đôi xuyến vàng đeo tay. Đến thu là có giấy biên nhận, ghi sổ, danh sách công bố toàn thành phố. Nhờ đó ta thu được nhiều tiền, và hơn cả là sự tin tưởng, ủng hộ của nhân dân với Chính phủ kháng chiến mới thành lập.

Ảnh từ trên: Chính phủ ra mắt Quốc hội ngày 3/11/1946; Các nhà hằng tâm, hằng sản góp tiền vàng cho Quỹ Cứu quốc, Quỹ Độc lập ở Nhà hát Lớn.

Chúng tôi tham gia phong trào Bình dân học vụ ngay tại phố Hàng Bông, Hàng Gai. Theo học có cả nam, nữ, phần lớn là những người giúp việc trong các gia đình Hà Nội, nên học thường vào buổi tối. Mỗi lớp có 1 giáo viên và 2 phụ giáo. Chúng tôi còn được huy động học lớp huấn luyện thể dục ở khu Việt Nam học xá (nay là trường Kinh tế quốc dân). Sau một tháng học, tôi về vận động nữ thanh niên tham gia tập thể dục buổi sáng. Chúng tôi thường chạy quanh hồ Hoàn Kiếm, vừa chạy vừa hô “Khỏe vì nước, kiến thiết quốc gia”.

Ảnh: Người dân Hà Nội với phong trào bình dân học vụ năm 1946.

Ảnh: Bà Lê Thi (giữa) và các bạn trong trang phục “Đời sống mới” chuẩn bị để dự Lễ kỷ niệm Quốc khánh 2/9/1946.

Phong trào Đời sống mới vận động chị em cắt tóc ngắn, mặc váy màu xanh, sơ mi trắng. Ngày 2/9/1946, kỷ niệm Quốc khánh ở Nhà hát thành phố, sau đó đi biểu tình. Trời đổ mưa, nhưng chúng tôi vẫn đi, dù váy xanh phai màu, ướt cả bít tất trắng. Chúng tôi tham gia lớp Huấn luyện thanh niên do Bộ Thanh niên tổ chức. Lớp có nam, nữ thanh niên và một vị ni cô cũng tham gia. Tối nào cũng thay phiên gác đêm. Tôi nhớ khi lên lớp ai buồn ngủ sách vở rơi xuống đất là cả lớp cười vang. Vị ni cô là hay ngủ gật nhất. Có lẽ vì nghe cũng chán!

 4. Không gian văn hóa đồng đội – 60 ngày đêm cùng Trung đoàn Thủ đô.

Tôi vào Đội tự vệ chiến đấu thành Hoàng Diệu từ cuối 1945. Tháng 9/1946, tôi được kết nạp Đảng và sinh hoạt tại Chi bộ Hoàn Kiếm. Trước ngày Kháng chiến toàn quốc, chúng tôi được lệnh chuẩn bị chiến đấu và vận động nhân dân tham gia chiến đấu. Anh em tự lo vũ khí. Chủ yếu là lựu đạn, súng lục, giáo, mác. Tôi được Chi bộ cho một quả lựu đạn và xin được một khẩu súng lục nhỏ, đạn 6×35.

Ảnh: Ngăn đường làm ụ chiến đấu.

Ảnh: Ban Chỉ huy Trung đoàn Thủ đô bàn kế hoạch tác chiến.

Sau đó ít hôm thì tôi vào Đội tuyên truyền, úy lạo của Trung đoàn Thủ đô, đóng tại 78 phố Hàng Bạc. Chúng tôi đến các đơn vị lấy tin tức các trận đánh để báo Chiến thắng công bố. Báo bốn trang, ra hàng ngày. Có máy in với hai thợ in ở dưới nhà, giấy in người ta đi tản cư bỏ lại. Sau đó chúng tôi mang báo đến các trận địa và Quân y viện tại phố Hàng Buồm đọc cho thương binh nghe. Thức ăn của Trung đoàn Thủ đô dựa vào thực phẩm dân để lại, rất thiếu rau tươi. Nhiều chị cấp dưỡng ban đêm mạo hiểm bò ra bãi ven sông Hồng để lấy rau về cho anh em các đơn vị. Về sau chị em có sáng kiến ngâm đỗ xanh làm giá và xay đỗ tương làm đậu phụ.

Tôi nhớ mãi Tết Đinh Hợi 1947. Trung đoàn đón Tết cùng cộng đồng người Hoa ở Hàng Buồm. Quà Tết quý nhất là thư Bác chúc Tết chiến sỹ Trung đoàn Thủ đô. Chúng tôi đến các ụ chiến đấu đọc thư Bác. Có đồng chí thương binh bị uốn ván, lưng đã cứng, yêu cầu đỡ dậy để nghe thư Bác. Vừa đọc chúng tôi vừa khóc vì tình cảm của Bác và vì thương anh. Thay quà Tết, chúng tôi hát cho các anh nghe, lại kiếm ruy băng tết thành nơ, gắn cho mỗi chiến sỹ. Tôi còn nhớ các anh đề nghị gắn nơ cho một chiến sỹ hi sinh, đã bó chiếu. Tôi rất sợ, nhưng vẫn mở chiếu gắn chiếc nơ đỏ vào ngực anh rồi bó chiếu lại. Đó là một kỷ niệm sâu sắc đối với tôi.

Ngày 15/1/1947, hai bên thỏa thuận ngừng bắn một ngày để dân rút ra. Nhân đó, một số bộ đội, thương binh của ta rút ra ngoài an toàn. Lúc này, lực lượng Trung đoàn Thủ đô và dân còn lại khoảng hơn 1.000 người. Ngày 17/1/1947, Trung đoàn Thủ đô làm Lễ quyết tử cho Tổ quốc quyết sinh tại rạp Chuông vàng Thủ đô ở phố Hàng Bạc. Chúng tôi hăng hái giơ tay thề. Buổi lễ diễn ra trang trọng lắm!

Ngày 17/2/1947, được lệnh rút lui. Chúng tôi hụt hẫng vì đã thề quyết tử bảo vệ Thủ đô. Cấp trên mới giải thích là theo lời Bác, ta rút lui chuẩn bị lực lượng rồi lại tấn công. Lệnh rút phổ biến trong Chi bộ buổi sáng, buổi chiều thông báo, buổi tối rút lui. Lúc đó rét lắm, chúng tôi đi hàng một, nối đuôi nhau đi từ phố Hàng Bạc, Hàng Muối đến cột Đồng hồ, rồi xuống bãi rau ven sông Hồng. Bắt đầu đi từ 7 giờ tối, mà khi tốp đầu qua sông thì đã 3 giờ sáng. Nhìn lại Thủ đô thấy bầu trời khói lửa mù mịt, do ta đốt lửa để nghi binh quân Pháp.

Ảnh: Đơn vị nữ Trung đoàn Thủ đô trong chiến dịch rút lui thần kỳ. GS. Lê Thi không đội mũ và bà Tuyết Minh đi ngoài hàng.

Lễ mừng công tổ chức ở làng Thượng Hội, huyện Đan Phượng, tỉnh Hà Đông với sự có mặt của đồng chí Võ Nguyên Giáp. Trung đoàn Thủ đô được chính thức tặng danh hiệu và lá cờ truyền thống thêu 4 chữ “Trung đoàn Thủ đô”. Tinh thần đang hăng hái nên khi rút ra khỏi Thủ đô, được đồng bào hoan hô, lại thấy xấu hổ vì đã chẳng bảo vệ được lại còn rút lui. Tâm trạng lúc ấy rất buồn, người ngoài không thể nào hiểu được.

5. Không gian văn hóa tại Vĩnh Yên từ 5/1947 đến 8/1948.

Sau khi rời Trung đoàn Thủ đô, tôi về Phú Thọ làm công tác tăng gia sản xuất, sau đó tôi được điều động về công tác ở Vĩnh Yên. Tôi về đấy cũng là dịp Đại hội Phụ nữ tỉnh. Khi khai lý lịch, tôi chỉ khai là biết đọc, biết viết, vì ở đây toàn chị em nông dân, nếu khai được học hành tôi sợ chị em ngại và xa lánh. Sau đó tôi được bầu vào Ban Chấp hành và được phân công làm Phó Bí thư, giống như Phó Chủ tịch Hội Phụ nữ tỉnh bây giờ. Trước khi nhận công tác, những cán bộ ở Hà Nội và các nơi khác về đều được cấp tiền để may quần áo như “nông dân”.

Thời đó các cán bộ dân vận, phụ nữ, thanh niên… đều không có phụ cấp. Đến 1954 tôi về Hà Nội mới có phụ cấp hàng tháng. Tuy vậy, thỉnh thoảng tôi cũng xin mẹ tôi được mấy đồng. Ngoài ra, hàng tháng đi công tác dưới xã, bà con cho ăn, khi về cấp dưỡng trả bằng tiền bữa không ăn. Cho nên chăm xuống xã thì cũng có chút tiền.

Tôi có trách nhiệm gặp gỡ phụ nữ nông dân và vận động ủng hộ kháng chiến. Khó là phải bớt nói năng kiểu “tiểu tư sản”. Tôi là cán bộ tỉnh được nhận công tác ở huyện Tam Dương, nơi ông Kim Ngọc là Bí thư huyện, sau là ông Bí thư Tỉnh ủy Vĩnh Yên. Ông ấy cứ đi chợ về lại bảo: “Hôm nay có mấy con “tạch tạch sè” (tiểu tư sản) lượn ra lượn vào, nom tức cả mình”. Tôi nghe vậy sợ lắm, không dám cãi. Ông ấy nói: “Các cô có thói quen gì ở thành phố thì phải bỏ đi. Nói là phải nói như dân. Xuống địa phương, phải quan sát người nông dân”… Ăn mặc thì giống rồi, nhưng biết ăn nói thế nào cho như nông dân? Tôi với một chị cán bộ người Hà Nội, vài tháng gặp nhau mới dám than thở, chứ bình thường thì im lặng chịu đựng.

Ảnh: Bà Lê Thi những năm ở Vĩnh Yên, 1947.

Mặc dù đã “vô sản hóa” bằng cách chít khăn mỏ quạ, mặc áo nâu, song vì không “hóa” được chất trí thức nên bà Lê Thi vẫn bị Bí thư huyện ủy Kim Ngọc gọi là “tạch tạch sè” tức tiểu tư sản – cách quan niệm trí thức theo Trung Quốc. Tiểu tư sản tức là có ít tư sản, đỡ xấu hơn tư sản nhưng còn xa mới là vô sản.

Vào năm 1947, kháng chiến vừa bùng nổ, ở Vĩnh Yên người dân chưa biết nhiều, Tây cũng chưa đánh đến đó. Tôi được giao vận động người dân tham gia Hội Phụ nữ cứu quốc, và ủng hộ kháng chiến dưới hình thức “Hũ gạo kháng chiến”, mỗi bữa bớt lại một nắm gạo, hoặc ít tiền. Người dân nghèo nhưng cũng ủng hộ bộ đội bằng tiền. Trong suốt thời kỳ đầu kháng chiến, ta chưa liên hệ được với Trung Quốc, Liên Xô cũng chưa giúp đỡ, chỉ trông cậy vào dân. Bộ đội sống nhờ dân góp gạo, góp tiền. Công lao của nhân dân là vô cùng to lớn.

Ở địa phương phụ nữ trẻ rất nhiều. Họ thích nghe hát, các bài hát chiến khu, cách mạng… Nên xuống đến nơi là cán bộ phải hát, không hát là họ không thích, cứ phải hát cho họ nghe để họ phấn khởi rồi mới nói chuyện. Tôi nhớ cốt nói được chuyện ủng hộ bộ đội Cụ Hồ, ủng hộ kháng chiến. Sau đó mới quay lại xem ủng hộ được bao nhiêu gạo, bao nhiêu tiền và tiếp tục vận động. Phong trào kéo dài suốt thời gian kháng chiến, dạo đầu làm tích cực lắm. Bộ đội phải trông cậy ở dân nên song song với phong trào Hũ gạo kháng chiến, có phong trào Tăng gia sản xuất ở nông thôn.

Chị em nói muốn thuyết phục được dân thì phải xuống làm cùng. Thế là tôi làm việc nhà giúp nông dân, trồng rau, nuôi lợn, rồi đi cấy. Mới đầu thì cấy ruộng cạn, người ta cấy khóm lúa thẳng đứng, tôi cấy không hiểu sao cứ xòe bát hương, làm chị em cười ầm cả lên, nhưng rồi cũng tạm được. Nhổ mạ hay đi gặt thì dễ hơn. Cấy lúa dưới nước thì tôi chịu hẳn, chỉ nhìn chứ không thể làm được. Cán bộ sống với dân, ở với dân, ăn với dân thì phải làm cùng dân. Dù tôi không làm được gì nhiều, họ làm gì thì làm theo, khiến họ buồn cười nhưng vẫn làm. Mỗi lần xuống ở với dân mươi ngày là mệt phờ, nhưng rất vui.

6. Không gian văn hóa tại Tuyên Quang, từ 1948 đến 1950.

Khoảng giữa năm 1948, tôi có quyết định được điều động lên tăng cường cho tỉnh Tuyên Quang. Nói đến Tuyên Quang cũng ngại lắm, vì có đồng bào Tày nên không biết sẽ ăn nói thế nào. Nhưng đã có quyết định là đi. Đi bộ từ Vĩnh Yên qua Phú Thọ lên Tuyên Quang, mất 9 ngày. Bấy giờ tôi là Chủ tịch Hội Phụ nữ tỉnh, cô em họ là thư ký, một chị làm Phó chủ tịch, một chị làm thường trực. Chúng tôi nhờ người dân dạy tiếng Tày, may là học tiếng Tày cũng dễ. Chỉ có điều, các huyện cách nhau 6 – 7 chục cây số, mà toàn là đi bộ, nhưng tôi vẫn thường xuyên đi.

Lên trên này tôi thay đổi cách ăn mặc, không phải mặc quần áo nông dân nữa. Trên đây đi lại khó khăn nên tôi đeo một chiếc ba lô xin được. Xuống xã gặp chị em người Tày cũng đơn giản hơn. Cán bộ phụ nữ đến cũng vẫn phải hát, nhưng nói chuyện thì chỉ cần nói ý chính và đơn giản. Lúc đó có hai phong trào là tăng gia sản xuất và ủng hộ kháng chiến. Tăng gia sản xuất là để tự túc về đời sống, đồng thời để có thể ủng hộ gạo cho kháng chiến, vì thế chúng tôi kết hợp hai phong trào đó với nhau.

Ảnh: GS. Lê Thi và các đồng đội cũ bên cạnh Đại tướng Võ Nguyên Giáp. Đây cũng là một “Không gian văn hóa” của bà.

Còn phong trào Mùa đông binh sĩ là vận động nhân dân ủng hộ tiền để mua áo rét cho bộ đội. Bên cạnh đó là động viên thanh niên đi bộ đội, vì trên miền núi cần người vào bộ đội địa phương. Người Tày thực thà, đơn giản, họ muốn việc làm phải có kết quả rõ. Nếu họ ủng hộ cái áo thì phải bảo đảm đến tay bộ đội. Hai là nhắc đến Bác Hồ thì họ rất tin tưởng, vì trước Bác Hồ đã ở vùng đó.

Ở Tuyên Quang mỗi lần xuống xã phải đi 5 – 6 chục cây, đi một mình và mất một hai ngày. Do không có kinh phí nên ít triệu tập các huyện về tỉnh họp. Khi nào các chị em địa phương cần mới lên tỉnh hỏi. Bấy giờ công tác dân vận là chính nên ít văn bản, nghị quyết và ít phải làm báo cáo. Phong trào học chữ Quốc ngữ ở miền núi lúc đó cũng kém, vì số đông đồng bào chưa nói được tiếng phổ thông – tiếng Kinh. Nhưng ở Tuyên Quang thì ăn uống tốt hơn: có cơm, rau, măng, cá, …

Từ năm 1945, tôi dự lớp huấn luyện tuyên truyền của ông Trần Huy Liệu, qua đấy tôi biết anh Hồng Hà, chồng tôi hiện nay. Anh cho tôi mượn sách báo… và cũng là người cho tôi khẩu súng lục 6×35. Chiến sự bùng nổ thì anh ấy ở ngoài, còn tôi ở trong Hà Nội. Sau tôi lên Vĩnh Yên thì anh ấy lại bận việc bên Quận 6, vì anh ấy là Công an. Mãi đến khi lên Tuyên Quang, anh ấy họp trên Việt Bắc mới hay ghé thăm tôi. Đầu năm 1949, ông Ủy viên Thường vụ Tỉnh ủy, Trưởng Công an tỉnh giục chúng tôi tổ chức cưới trước khi anh Hồng Hà đi học ở nước ngoài.

Các học viên lớp anh Hà mời nhà gái lên rồi tổ chức cưới luôn. Thế là nhà gái lũ lượt từ Tuyên Quang đi bộ đến tận Bắc Cạn, nơi anh Hồng Hà đang tập trung, dẫn đầu là ông thường vụ Tỉnh ủy. Tôi vừa bị sốt rét, chân lại đau nên mọi người cho ngồi trên ngựa. Lúc qua suối, ngựa trượt chân làm tôi ngã xuống suối. Sợ quá, không dám ngồi ngựa nữa mà cứ tập tễnh đi. Ông Hoàng Quốc Việt làm chủ hôn. Đám cưới đơn giản nhưng vui lắm, có bánh kẹo, mua ở vùng tự do, có vài mâm cơm mời mọi người. Tôi mang theo một chiếc áo dài từ khi rời Hà Nội. Hai vợ chồng bàn nhau chưa vội có con. Anh ấy đi đến năm 1954 mới về, đến giữa 1955 chúng tôi sinh con đầu lòng. Nhớ khi đó, phần lớn chúng tôi còn trẻ, lại có phong trào “ba khoan” – “khoan” yêu, “khoan” lập gia đình, và “khoan” có con.

1. Không gian văn hóa nghiên cứu lý luận.

Từ 1955, khi về Hà Nội, tôi đã từ không gian văn hóa dân vận chuyển sang sống, làm việc trong một không gian văn hóa mới – không gian văn hóa nghiên cứu lý luận. Năm 1957 – 1959 tôi được cử đi học lớp lý luận cao cấp đầu tiên ở trường Nguyễn Ái Quốc Trung ương (Ông Nguyễn Đức Bình cùng học một lớp). Chúng tôi say mê đọc sách, viết sách, viết bài báo. Sau tôi về công tác ở nhà trường.

Năm 1961, tôi về Ban Triết học thuộc Ủy ban Khoa học Nhà nước. Trưởng ban lúc đó là anh Hoàng Minh Chính, anh Vũ Khiêu là Phó ban. Những năm đó, chúng ta quy “Thầy” Liên Xô là “xét lại” (ý nói có “tội” vì dám xét lại những giáo điều của Chủ nghĩa Mác – Lênin). Anh Hoàng Minh Chính sau đó bị đình chỉ công tác. Một loạt cán bộ của ta đang học ở Liên Xô cũng bị gọi về dù chưa kết thúc khóa học, do sợ bị đào tạo theo hướng “xét lại”. Đang làm nghiên cứu sinh phải về có anh Nguyễn Văn Nghĩa, Phạm Hựu,… Đang học đại học cũng phải về như anh Đặng Xuân Kỳ, Nguyễn Hữu Ân,…

Ảnh: GS. Vũ Khiêu thay mặt lãnh đạo trao tặng Huân chương cho GS. Lê Thi.

Ảnh: Lễ kỷ niệm 10 năm thành lập Trung tâm nghiên cứu về Phụ nữ và Gia đình. Giáo sư Lê Thi nói: “Lý luận của Việt Nam muốn tiến bộ phải hội nhập thực sự với nền học thuật của thế giới”.

Cuối 1963 Ban Triết học nâng lên thành Viện Triết học. Anh Phạm Như Cương từ Học viện Nguyễn Ái Quốc ra phụ trách Viện. Sau đó anh Vũ Khiêu sang làm Viện trưởng đầu tiên của Viện Xã hội học. Năm 1981 khi anh Cương lên làm Viện trưởng Viện Khoa học Xã hội, tôi được giao Quyền Viện trưởng Viện Triết. Năm 1985, tôi được làm Viện trưởng, Phó Viện trưởng có các anh Tài Thư, anh Tương Lai, anh Dương Phú Hiệp. Sau 1987 tôi rời Viện Triết và xin thành lập Trung tâm nghiên cứu Phụ nữ và Gia đình (nay đổi tên là Viện Nghiên cứu Gia đình và Giới) rồi làm giám đốc Trung tâm. Năm 2000 thì nghỉ hưu khi 73 tuổi.

Với con mắt hiện tại sẽ thấy trong công tác nghiên cứu triết học hồi đó có rất nhiều vấn đề còn cần phải bàn cãi, song nhớ lại 26 năm sống và làm việc ở đây bao giờ tôi cũng thấy vui vì được sống trong một không gian văn hóa nghiên cứu lý luận chân thành, cởi mở cũng như đã ít nhiều đã có đóng góp trong học thuật cũng như những việc đời thường của Viện Triết – không gian văn hóa mới này. 

 2. Không gian văn hóa Hợp tác quốc tế về bình đẳng giới.

Từ năm 1997 đến 2003, tôi làm Chủ tịch Quỹ hỗ trợ bình đẳng giới Việt Nam. Quỹ được thành lập theo đề nghị của Sứ quán Thụy Điển muốn hỗ trợ tài chính cho việc thực hiện sự bình đẳng giới ở Việt Nam. Đầu tiên các hoạt động của Quỹ là do sứ quán Thụy Điển ở Việt Nam tài trợ, đến năm 2000, sứ quán Đan Mạch cũng hỗ trợ tài chính cho quỹ này.

Các hoạt động của quỹ rất đa dạng: 1. Mở các lớp về bình đẳng giới cho phụ nữ nông dân các địa phương. Tham gia lớp học có cả các cán bộ quản lý chính quyền địa phương; 2. Tài trợ một số tiền nhất định không quá 10 triệu cho các hộ phụ nữ, nông dân nghèo, giúp họ có vốn để mở rộng sản xuất nông nghiệp; 3. Mở các lớp dạy nghề, ….

Ban Quản trị Quỹ có 7 người: 3 ở phía Bắc, 2 ở miền Trung, 2 ở miền Nam. Các thành viên Ban Quản trị có thù lao hàng tháng, đi công tác có công tác phí và có nhiệm vụ: 1. Quảng bá các hoạt động của Quỹ; 2. Giúp đỡ chị em ở địa phương làm Dự án. 3. Kiểm tra các dự án được gửi đến trước khi đưa ra hội đồng Quỹ xét tài trợ; 4. Trực tiếp xuống địa phương kiểm tra công tác tài chính, rút kinh nghiệm việc làm của Ban lãnh đạo Quỹ của địa phương. 5. Gặp các hộ nhận tiền để mở rộng sản xuất, xem xét kết quả các lớp về bình đẳng giới và các lớp dạy nghề ở địa phương.

Sau lễ kỷ niệm 5 năm thành lập Quỹ, cuối năm 2003, tôi xin nghỉ theo gợi ý của chị Hằng, nhân viên sứ quán Thụy Điển để một chị khác thay. Nhưng chị này không làm được việc nên chị Hằng lại mời chị Hoàng Thị Lịch, trước là Phó Chủ tịch cùng với tôi làm Chủ tịch Quỹ. Tuy nhiên, đến năm 2004, chị Lịch cũng xin nghỉ do bất đồng ý kiến với chị Hằng. Thật đáng tiếc, tôi cho là công tác hợp tác quốc tế có ý nghĩa hết sức quan trọng trong tiến trình phát triển xã hội. Tuy nhiên, để đoàn kết và thực sự hợp tác trong lĩnh vực này đòi hỏi phải rất nỗ lực.    

Ngoài các công tác trên, từ 1973 đến 2011 tôi đã viết riêng 14 cuốn sách, chủ biên 13 cuốn, 26 cuốn viết chung với nhiều tác giả. Tôi cũng viết nhiều bài nghiên cứu gửi đăng trên các tạp chí của các Viện thuộc Ủy ban Khoa học xã hội Việt Nam (nay đổi tên là Viện Khoa học xã hội Việt Nam), chỉ tính từ 1989 đến 2011 có 218 bài đã được xuất bản. Năm 2012 tôi viết 7 bài, hiện đang gửi đăng 5 bài trên một số tạp chí chuyên ngành. Cho đến nay tôi vẫn thích đọc sách, với tôi chắc đây sẽ là một niềm vui không bao giờ đứt quãng.

3. “Khách thính chị Nhã” – Một không gian văn hóa ấm cúng.

Tôi và chị Lương Thị Nhã cùng tuổi nhau, học cùng năm ở trường Đồng Khánh Hà Nội, lại cùng rời Thủ đô tham gia kháng chiến. Song do điều kiện công tác, mãi đến khi nghỉ công tác chúng tôi mới có điều kiện để gặp gỡ nhau nhiều hơn. Nhưng còn một yếu tố nữa, đó là chị Nhã và các anh chị trường Đồng Khánh, trường Bưởi đã chọn nhà chị Nhã ở 24 Hàng Chuối là “trụ sở” của một tổ chức dân sự rất đáng yêu – một không gian văn hóa ấm cúng.

Ảnh: GS. Lê Thi và Bà Lương Thị Nhã tháng 11/2012.

Nhà văn hóa Hữu Ngọc sử dụng cụm từ “Khách thính chị Nhã” khi viết về căn phòng chị Nhã ở ngôi nhà 24 Hàng Chuối, nơi một số trí thức Việt Nam, đều đã tham gia kháng chiến chống thực dân Pháp nhưng rất trân trọng văn hóa Pháp đến để gặp gỡ nhau trao đổi và nghe những người như anh Hữu Ngọc, Giáo sư người Pháp R. Darriulat, v.v., thuyết trình về văn hóa, về các vấn đề hội nhập.

Tạp chí “Hồ sơ và Sự kiện” đánh giá về anh Hữu Ngọc: “Nếu có cuộc bầu chọn người có công chuyên chở văn hóa Việt Nam đến với bạn bè quốc tế và ngược lại, thì chắc chắn, một trong những ứng viên sáng giá nhất chính là nhà văn hóa Hữu Ngọc. Ông là tác giả của hàng nghìn bài báo và nhiều công trình về văn hóa đồ sộ từ cổ chí kim, từ Đông sang Tây như Phác thảo văn hóa Pháp; Mảnh trời Bắc Âu; Văn hóa Thụy Điển; Văn hóa Mỹ; Khám phá Văn hóa Việt Nam…”

Tôi cũng nghĩ theo tinh thần này về “Khách thính chị Nhã”. Ở đây hàng tháng có các sinh hoạt tổ thơ, các buổi sinh hoạt cựu học sinh trường Bưởi, cựu học sinh trường Đồng Khánh, v.v.. Thỉnh thoảng cũng có một chị cán bộ an ninh tới dự nhưng không khí không vì thế mà kém vui. Không khí học tập luôn mới vì chị Nhã rất quan tâm mời những giáo sư, những nhà nghiên cứu ở nước ngoài đến trình bày những vấn đề mới về văn hóa, về hội nhập quốc tế đến trình bày. 

Tôi quý chị Nhã vì chị yêu quý mọi người và muốn ai cũng được vui, từ  trong gia đình đến bạn bè hàng xóm. Chị luôn nhiệt tình và tìm các cách để mọi người được gần gũi, cùng hoạt động với nhau. Lời ca và thơ chị làm thể hiện rất rõ tinh thần này, chắc vì thế anh Vũ Khiêu có tặng chị Nhã bốn chữ “Nhã bút sinh hoa”, lấy ý từ thơ cổ “Dưới ngòi phong nhã là những hàng chữ như gấm như hoa”.

Ảnh: Từ trái: Bà Lương Thị Nhã; Bà Lady Borton, người đã dịch tiểu thuyết “Số đỏ” của Vũ Trọng Phụng sang tiếng Pháp; Nhà văn hóa và “chuyển giao văn hóa” Hữu Ngọc; Ông Trần Tam Giáp, Chủ nhiệm Câu lạc bộ hưu trí Bộ Ngoại giao, nguyên Đại sứ Ai Cập. Ảnh chụp tại “Khách thính chị Nhã” 24 Hàng Chuối năm 2009; Bà Nhã quan niệm Hội nhập văn hóa chính là nguồn sống cho không gian văn hóa.

Chị cùng các bạn cựu học sinh Đồng Khánh Hà Nội diễn vở “Tục lụy”, tổ chức các buổi giao lưu giữa trường Đồng Khánh, trường Bưởi, trường Quốc học Huế, các buổi sinh hoạt phường với chị em, các cháu nhỏ hoàn cảnh còn khó khăn,… Tham gia có người quen cũ như anh Trần Hoàn, cũng có người mới chỉ tham dự một vài buổi như chị Võ Thị Thắng, nhưng không khí bao giờ cũng ấm áp. Tôi cho rằng đây là một nét đẹp tiêu biểu của văn hóa mới – văn hóa hội nhập.

Qua những gì vừa nêu, tôi cho rằng, để xã hội có thể phát triển bền vững, mỗi tổ chức lãnh đạo phải tập hợp được phần tinh hoa nhất trong các Tầng lớp xã hội. Chỉ có như vậy, xã hội mới có thể phát triển bền vững thông qua việc có một chính phủ hiệu năng. Chỉ riêng với yêu cầu này, xã hội dân sự đã có một vai trò rất tích cực. 

Ảnh: Bà Nhã được những người xung quanh quý mến vì bà muốn mọi người được vui và luôn tạo dựng các Không gian Văn hóa qua các buổi gặp mặt, tham quan cho các cựu học sinh Đồng Khánh, các cán bộ trong phường Phạm Đình Hổ,…